بھاز انگا جاگہ غاتیا ہندن معلوم داری مریک کہ ننا و افریقی تا حالیت اسہ وڑاٹ ئس دا خاطر آن کہ تینٹ افریقیک بھلووخت اسکا غلامی نا ویل ءِ بے خیال کریر ہراتسکا مغربی مورخ آتا ہیت ءِ تو اوفک دا خاطر آن ہم دا ویل ءِ مونا اَتوس کہ داڑان اوتا راج نا معاشی وسیاسی فائدہ غاک نزور تمنگ کریرہ۔ انتئے کہ دا غلامی نا ویل اوتا امپیریلزم نا بشخ اس ئس۔ ولے افریقیک تینٹ ہم دا قابل اَلوس کہ او داڑا گڑاس لکھوسُر‘ داڑا نوشت نا بناء ہموتم مس کہ ہراتم تینٹ یورپ اٹی غلامی نا خلاف تحریک نا بناء مس۔ دا جتاءُ ہیت ئسے کہ دا تحریک ہم مغربی راج نا گُرج اس ئس دا خاطر آن کہ داسہ اوتے غلامی نا ادارہ نا ضرورت اَلو۔ دا غلامی داسہ اوتا شونداری نا کسر ءِ توننگ اٹی ئس او اوتیکے باریم اس مننگ اٹی ئس۔ دا خاطر آن داسہ اوتا ’’انسانیت‘‘ بیدار مس او اوفک غلامی ءِ شیف خلکُر او داڑکن تحریک نا بناء مس۔
ننا جند انا حالیت ہم بھاز جاگہ داڑان بِدر اف ہیت دادے کہ ننا ہَد آدائسکا قوم و راج نا پسماندگی نا ہیت مسُنے ولے نوشتوک آتا پسماندگی نا ہیت متہ نے۔ داسہ وخت بسُنے کہ نن راج اتو اوار اوار تینا نوشتوک آتا ہم پسماندگی نا جاچ ءِ ہلین۔عبداللہ جان جمالدینی تینا فکر وپام نا بنداو نا بارہ اٹ پائک کہ
’’پوسکن آزات مروکا ملک آتا اُلس سامراج و نوآبادیاتی نظام نا جہالت‘ ناجوڑی‘ پد تمنگ آن آجوئی دوئی کننگ کن سوویت یونین و اونا سنگت ملک آتے تینا غمخوار خیال کریرہ اوفتا آجوئی نا غٹ آن بھلا سوب ہم تو سوویت یونین و اونا سنگت سوشلسٹ ملک آک ئسُر۔ سوشلزم‘ راج ءِ شون تننگ نا سائنسی ءُ علم ئسے۔ دا راج ءِ مُستی دننگ نا علمی رویہ ءِ‘ سرمایہ دار ملک و امیر انگا حکومت آک سوویت یونین و سوشلسٹ ملک آتا خلاف مننگ آن پد ہم تینا ڈیہی شون اکن چندی بشخ آتیٹی دا علم آن فائدہ ہرفسہ کرینو۔ شون داری ٹی منصوبہ بندی قریب اٹ غٹ ڈیہہ تیٹی یعنی غیر اشتراکی ملک آتیٹی ہم اڈ تننگا‘‘۔
او اسہ جاگ اس نوشتہ کیک کہ ’’کنے بھاز ہُرے آ دا گڑانا اندازہ مس کہ ای سیاست نا دنیاءِ گچین کننگ اٹ غلطی کریٹ‘‘۔ او تینا کتاب لٹ خانہ نا 107 پنہ نا گڈیکو پیراگراف آ دا وڑ نوشتہ کرینے ۔
’’۔۔۔دا غٹ عملی کاریم تیان پد ہم نن عملی انتظام کاری آن واخب اَلونہ۔۔۔ ننا دا کاریم تیٹی اوڑدہی و گون مننگ نا غٹ آن بھلا سوب ننا تینا مسخت تون جذباتی وابستگی ئس۔۔۔ نن بلوچستان نا تاریخ‘ قبائلی نظام‘ تدوکا سیاسی تاریخ و حالیت آتیان معلوم دار الون۔ بلوچستان اٹی او وخت آ دا ویل آتا بابت اٹ ہچو لٹریچر اس الو۔ عبدالصمد خان‘ عبدالعزیز کرد و یوسف علی خان نا سیاسی جہد و کوشست آتا بارہ اٹ ننے ہچ خبر الّو‘‘۔
اگہ نن عبداللہ جان جمالدینی نا دا خیال آتا جاچ ءِ ہلین تو ننے جوانی اٹ معلوم داری مریک کہ لٹ خانہ نا باسک آک سوشلزم تون عقیدت تخارہ۔ یعنی اودے اسہ عقیدہ اس سرپند مسُرہ۔ دُنکہ ای مہالّو پاریٹ کہ او وخت نا حالیت آتیٹی سوشلزم اسہ تہو اسے آمبار چرخ خلنگ ٹی ئس۔ او سوشلزم نا رومانس نا دور ئس۔ سوشلزم وترقی پسندی نا خیال آک ساءِ بند کروک آ راج آتیٹی گہوش آمبار تالان مننگ اٹی ئسُر۔ دا تبدیلی دا پوسکنی‘ او وخت نا مخلوق خاص وڑٹ ورناتے پلویڑ کننگ اٹی ئس۔ دا خاطر آن اوفک دادے قبول کننگ اٹی ئسُر۔ دافتیٹی نوآبادیاتی نظام نا پلویڑ اٹ بروکا ڈیہہ تا خوانندہ انگا بندغ آک ہم اوار ئسُر۔ ولے او دا ہیت آتیان معلوم دار الوس کہ انڈیا نا کمیونسٹ پارٹی اسرائیل نا فلسطین آ کوزہ ءِ دا خاطر آن امنا کرے کہ اوتا خیال ئس کہ داڑان او علاقہ ٹی پرولتاریہ سوگو مریک۔ ہندن ولدونا 1975ء اٹی ایران اٹی تودہ پارٹی ہم ایرانی انقلاب نا مخ تفی ءِ کرے۔ ہراتم ایرانی انقلاب آن پد خمینی پڑو کرے کہ نیاڑیک اینو آن پد پردہ کیر۔ تو اونا دا حکم نا خلاف ہزار آ نیاڑیک سڑک آتیا پیش تمّار او تودہ پارٹی ہم نیاڑی تا دا احتجاج ءِ شیف خلک۔ دا پین ہیت ئسے کہ ولدونا تودہ پارٹی نا جند ہم خمینی حکومت نا کیرغ آن بس۔ داکا مالّو ہندوستان اٹی کمیونسٹ پارٹی مسلم لیگ تون خڑکی کرے۔ مسلم لیگ نا اولیکو منشور ءِ نوشتہ کروک آک کمیونسٹ ئسُر۔ داسہ ہم پاکستان نا بھاز انگا سوشلسٹ پام تخوکا زانت کار آک پیپلزپارٹی تون خڑکی تخرہ۔ و اوفتا خیال دادے کہ اگہ پاکستان اٹی پرولتاریہ نا انقلاب بس تو اونا اتوکا پیپلز پارٹی مرو۔ یعنی دا کمیونسٹ و سوشلسٹ آتا خیال آک ءُ۔ ہراڑان قیاس کننگ مریک کہ سوشلسٹ آک اخہ در سیاسی چاہندار ئسُر۔۔۔؟
عبداللہ جان جمالدینی ہرا وخت آ تینا یادداشت آتے نوشتہ کننگ اٹی ئس او 1990ء آن پد نا زمانہ ئس۔ او وخت اسکا بھاز انگا راستوکیک مون آ بسوسُر۔ سوویت یونین نا راستوکی ہم اوٹی اوار ئس۔ ولے اوکان پد ہم اوفک سوشلزم نا بے سوبی نا سوب آتے درشان کننگ نا جاگہ غا ہندن ءُ عقیدت درشان کننگ اٹی ئسُر۔ دا پاننگ کہ نو آبادیاتی نظام سوویت یونین نا سوب آن ایسر مس۔ ایشیاء وافریقہ نا بھاز انگا قوم آک آزات مسُر۔ دا تاریخ آن نا واخبی ءِ درشان کیک۔ راست انگا ہیت دادے کہ اولیکو جنگ عظیم و ارٹمیکو جنگ عظیم او وخت نا عالمی طاقت برطانیہ نا مُخ ءِ پرغا۔ و یورپ دا جنگ آتیان نزور مس۔ و اوفک مجبوری اٹ تینا نوآبادیاتی ڈیہہ تے آجوئی تسُر۔ راست انگا ہیت تو دادے کہ ارٹمیکو جنگ عظیم اٹی برطانیہ‘ امریکہ وسوویت یونین تو اتحادی ئسُر۔ ہندن چین 1959ء اٹی پاکستان نا فوجی صدر ایوب خان نا مُخ تفی ءِ کرے۔ پاننگ نا مسخت دا کہ بھلا عالمی طاقت آک نظریہ غان زیات تینا فائدہ غاتے مونا تخانو۔ شہید نواب اکبر خان بگٹی ’’بگٹی ڈوزئیر‘‘ اٹی نو آبادیاتی نظام اٹی محکوم مروکا قوم آتا آبادیءِ بدل کننگ نا بارہ اٹ نوشتہ کرینے کہ ’’۔۔۔ہرا وڑٹ ترکی کرد علاقہ غاتیٹی ڈیم و چندی منصوبہ غاتے شروع کرسہ تینا ترک آبادی ءِ اوڑے آباد کرے۔ بلوچستان اٹی ہم پاکستان نا حکومت بالکل ہندا وڑ اٹ کننگ اٹی ءِ۔ اسہ پین مثال اس وسط ایشیائی ریاست آتاءِ‘ ہراڑے لینن‘ اسٹالن‘ خروشیف وبژرنیف لکھ آ روسی تے آباد کریر تاکہ او جاگہ نا ہندی آ مخلوق اقلیت اٹ بدل مرے۔ دا ردٹ قازقستان‘ ازبکستان‘ آذر بائیجان‘ چیچنیا و داغستان نا مثال تننگ مریک۔ داڑان روس ءِ اینو ہم فائدہ ارے انتئے کہ دا ریاست آتے آجوئی تننگ آن پد ہم او تینا آبادی نا بھلو باریم اس دا ریاست آتیا شاغانے‘‘ دا مثال آتیان پد ارّفنگ مریک کہ
سوشلزم یاکمیونزم نانعرہ ءِ خلوک آ ملک آتا حاکم آتا اصلی کڑد انت ئس۔؟ ایلو پارہ غا عبداللہ جان جمالدینی نا دا پاننگ کہ ای سیاست اٹی بسُٹ دا کنا غلطی مس۔ او دانا اندازہ ہم کنے بھاز ہُرے آ مس۔ داڑان معلوم داری مریک کہ ننا نوشتوک آتا اسہ بشخ اس سیاست ءِ ہچ دوست تختنے۔ دانا سوب آن اوتا خیال آک راج ءِ غیر سیاسی کننگ نا کنڈ آ درینو۔ حاکم طبقہ غاک ہم ہندا گڑا ءِ خوارہ کہ راج غیر سیاسی مرے۔
اینو پگہ نا این جی اوز آتا بھازی ہم ہندا مسخت کن کاریم کننگ اٹی ءِ۔ و اوفک لائخ انگا‘ خوانندہ انگا ورناتے تینا آرگنائزیشن نا بشخ جوڑ کننگ اٹی ءُ۔ ہراناسوب آن ورنا تا بھلو کچ اس غیر سیاسی راج نا سوب جوڑ مننگ اٹی ءِ۔سیاست انتئے خراب ءِ۔۔۔؟ دانا لٹ خانہ نا کماش ہچ جاگہ اس وضاحت ءِ کتّہ نے۔ انت پاکستان اٹی ہرا سیاست او وخت آ مننگ اٹی ئس۔ او اوڑان بیزار ئس۔ یا او تیوئی سیاسی عمل آن اُست خرین ئس؟ داڑا تو کس ءِ اعتراض مننگ کپک کہ سیاست نا بارہ اٹ کسے نا انت خیال آک ءُ۔ ولے فکری رد اٹ اونا بارہ اٹ پاننگ المی ءِ۔ بھاز انگا فلسفیک تینا خیال آتا درشانی ءِ کرینو ولے او داتا سوب آتے ہم پارینو۔ دُنکہ افلاطون شاعر آتے دوست کتوکہ تو اونا سوب ءِ ہم پاریکہ۔ ولے داڑے ’’ لٹ خانہ‘‘ نا رد اٹ ننے دا گڑانا سوب معلوم مفک۔ و غٹ آن عجیب انگا ہیت دادے کہ لٹ خانہ نا کماش سیاست آن بیزاری درشانی کیک ولے اوکان پد ہم مخلوق لٹ خانہ ءِ اسہ ’’سیاسی تحریک‘‘ اسے نا پن ءِ ایتک۔ یعنی عبداللہ جمالدینی تینٹ پاننگ اٹی ءِ کہ سیاست جوان ءُ گڑاس اف دا کنا غلطی ءِ ولے ایلو کنڈ آن بھاز انگا بندغ آکو کہ دا غلطی ءِ فکر اسے نا پن تننگ اٹی ءُ۔ دا غلطی ءِ سیاسی جہد اسے آمبار بیان کننگ اٹی ءُ۔ لٹ خانہ نا کماش مُستی پین راستوکی درشان کیک یعنی اوفک لٹ خانہ ٹی انت اس کہ کننگ اٹی ئسُر دا اوتا بیرہ جذباتی تعلقداری اس ئس۔ او دا گڑانا امنّا ءِ کیک کہ اوفتے بلوچستان نا تاریخ‘ قبائلی نظام‘ سیاسی تاریخ‘ و حالیت آتیان ہچ معلوم داری الو۔ داتو علم کلام نا اسہ صورت ئسے۔ یعنی اسیکہ بندغ اسہ عقیدہ اس تینا زند نا بشخ جوڑ کے اوکان گڈ اونا ہَق اٹی دلیل پَٹے ایتے۔ معلوم داری مریک کہ سوشلزم ءِ ہم اسہ عقیدہ سے آمبا ر اختیار کننگا۔ و ہراتم کہ دا اوتا زندو پام اسے نا بشخ جوڑ مس تو اوکان پد اوفک دادے تینے آن جتا کننگ کتوس۔ و دا وڑٹ اوفک داڑکن عقلی دلیل پٹار۔ داڑ اسکان کہ چندی کتاب آک نوشتہ کننگار۔ دا راست ءِ کہ او وخت آ بلوچستان نا بابت اٹ داخس لٹریچر نوشتہ کننگ تویسُس ولے دنیا ہرا شیفی بڑزی تیان گدرینگ اٹی ئس۔ اوفتے باید ئس کہ اوفک داتیان معلوم دار مروسُر۔ دا خاطر آن کہ بیرہ بلوچستان نو آبادیاتی نظام نا پلویڑاٹ الو۔ بلکہ افریقہ نا بھاز انگا ملک آک ہم دا زلم نا گواچی ئسُر او اوفتا نوشتوک آک دا بارہ اٹ نوشتہ کننگ اٹی ئسُر۔ خاص وڑ اٹ فرانز فینن نا نوشت آک نوآبادیاتی نظام نا زلم و زوراکی ءِ جوان وڑ اٹ بیان کننگ اٹی ئسُر ولے معلوم مریک کہ ننا سوشلسٹ آک دا نوشت آتے خوانتویسُر۔ وخت اس کہ او دورباری ٹی سارتر و ایلو فلسفیک وجودی فلسفہ ءِ مون آ ایسوسُر۔ و او زمانہ نا حالیت آتا بارہ اٹ بھاز انگا سوال آک چست مننگ اٹی ئسُر۔ ولے ننا او وخت انا ’’فکری ادب‘‘ دا گڑا تیان ہورک نظر بریک۔ اگہ نن لٹ خانہ نا کماش نا دا ہیت ءِ منن کہ اودے سیاست خوش بتو و او تینا خیالداری ءِ لٹریچر نا پارہ غا کرے۔ ولے افسوز نا ہیت دادے کہ اونا نوشت آتیٹی ننے او وخت انا لٹریچر ٹی بش مروکا تحریک‘ فکرو پام و سوج ورندیک ہم نظر بفسہ۔
لگِک ہندن کہ اوفک بیرہ تینے سوشلسٹ فکر اسکان محدود کریسُر و اوفک ہر سیاسی تبدیلی کن سوویت یونین و اشتراکی ڈیہہ نا پارہ غا ہُرارہ نن اگہ دا ہیت ءِ ہم منن کن او وخت انا خوانندہ غاتے عبدالعزیز کرد‘ یوسف عزیز مگسی نا بابت اٹ ہم معلوم داری الو۔ تو سوج دا ودی مریک کہ اوفک گڑا امر بلوچستان نا صحافت نا بنداو ءِ تخار۔۔۔؟ اگہ اوفتے تدوکا تاریخ آن واخبی الو انتئے اوفک 1948ء اٹی شہزادہ عبدالکریم نا جہد آن ہم معلوم دار الویسُر۔۔۔؟ اگہ دا ہیت راست ءِ تو داڑان قیاس کننگ مریک کہ ننا فکری بنداو ہرا وڑ اٹ و امر تخنگانے؟ یعنی ننا فکری بنداو بے چاہنداری آ تخنگانے۔ او اینو پہ دے اسکا دا بابٹ اٹ چاہنداری دوئی کننگ نا کوشست کننگتنے۔ ننے دا گڑا غا ہم حیرانی مریک کہ عبداللہ جان جمالدینی و اونا سنگت آتا او وخت اسکا میر گل خان نصیر و میرغوث بخش بزنجو تو تو3 بش ئس دا سینئر انگا بلوچ سیاسی سروک آک قلات سٹیٹ نیشنل پارٹی آن تعلقداری تخارہ۔ میرغوث بخش بزنجو تو ریاست قلات نا دالعوام نا باسک اسے نا حیثیت اٹ پاکستان تو الحاق نا مخالفت ءِ کریسُس یعنی بزنجو و گل خان نصیر تون مجلس وسنگتی آن پد ہم لٹ خانہ نا باسک آک عبدالعزیز کرد و یوسف عزیز مگسی آن واخب الوس۔ داڑا اُست ہُسونی آن بیدس انت اسے نا درشانی مننگ کیک۔ نن دا گڑاغا ہم اعتراض کپنہ کہ اوتے انتئے معلوم داری الو ولے راست انگا ہیت دادے کہ انسان تینا آزموندہ غاتیان ایل کیک ولے ننے نظر بریک کہ زانت کار آک آزموندہ غان ہم ہچ اس ایل کتوس اگہ اوفک ایل کریرہ تو اوفتا فکر وپام ہَد اسیسکا بدل مسکہ۔ ولے دُن متو۔ یعنی او بروکا وخت آتیٹی ہم بلوچستان نا تاریخ و سیاست آن معلوم داری دوئی کتوس۔ سوج ودی مریک کہ گڑا اوفک ہرا بنیاد آتیا قوم پرستی نا سیاست و قبائلی نظام نا پن آ بلوچ سیاسی سروک آتے سردار مننگ نا پن آ مخالفت ءِ کریر۔ و مزاحمتی جدوجہد ءِ بے وخت پاننگا۔۔۔؟ دا خاطر آن مزاحمتی جہد تو بلوچستان اٹی یک و نیم سَد سال آن زیات ءِ۔ و اگہ نن لٹ خانہ نا کماش نا دا ہیت ءِ منن کہ اوفتے بلوچستان نا بارہ اٹ‘ بلوچ سیاسی کماش آتا بارہ اٹ ہچ خبر الو تو نن مُدامی دا پاننگ کینہ کہ لٹ خانہ دراصل فکری وسیاسی ءُ تحریک اس الو بلکہ دا بے خبر‘ بے پرواہ انگا ورناتا مُچی اس ئس۔ ہرادے اونا ایسر مننگ آن پد بھاز انگا بندغ آک بلوچستان نا فکری ءُ جہد اسے نا پن ءِ تننگ ناکوشست ءِ کریر۔ (ایسر مس)
