جنگِ آزاتی نا راہشون گل بی بی
نوشت: ڈاکٹر شاہ محمد مری
مَٹ: عتیق آسکوہ بلوچ
دی بلوچستان پوسٹ
گل بی بی اسہ کِرن اس مالو، اولیکو جہانی جنگ نا وختا انگریز آتا خلاف جنگِ آزاتی ٹی بلوچستان نا اسہ دلیرو راہشون (کمانڈر) اس ئس. او دے کہی ہلنگوک پارہ نا بلوچستان آن تعلقدار ئس، ہرادے سرحد (سیم) ہم پارہ یا داسہ ہرا ایرانی بلوچستان پاننگک. دانا پِنی آ شار “خاش” ءِ ہرا ‘یار احمددزئی’ قبیلہ نا ءِ. اوڑے بھاز آ ایلو قبیلہ غاک ہم اریر ولے گل بی بی نا کسہ اٹ ہمو اِرا قبیلہ اہم ءُ ہرافک انگریز سامراج نا مُونا جنگِ آزاتی ءِ برجاء تخار: یار احمدزئی و گمشادزئی.
نن 1916 نا ہیت ءِ کننگن ہراتم بلوچ آتا یار احمدزئی قبیلہ برطانوی ماڑی و اونا کاروان آتیا تینا جلہو تے برجاء تخار. دا قبیلہ تینا سامراج دشمنی ٹی خاص وڑ اٹ سردار جیئند خان نا دَور اٹ بھاز پِنی مس. جیئند خان انگریز آتا سوغند ارفوکو دژمن اس ئس. او دلیری، دانائی و گشاد اٹ بے مَٹ، فیصلہ ارفنگ نا طاغت و شرف ئنا خواجہ ئس. دا جنگ ئنا ایلو ہیرو تیٹ خلیل خان و شاہسوار ئسر. یاتی مرے کہ اولیکو جہانی جنگ نا وختا 1916 ٹی جنرل ڈائر (9 اکتوبر 23 – 1864 جولائی 1927) پنی آ چمباز آ افسر ءِ دا علاقہ اٹ رادہ کننگاسُس کہ برجاء آ بلوچ مزاحمت ءِ لتاڑنگ مرے. او ہشت تُو اسکان داڑے تینا چمبازی، بد کڑداری، ریفنگ، زُلم و جوفہ نا بازار ءِ باسن تخوک مس. اونا مُون اٹ قول ئنا پابند، راست باز و آزاتی دوست تخوکا دلیرا بلوچ آک ئسر ہرا تینا اُرا ٹی لَس ءُ بندغی شرفدار ءُ زند اس گدریفرہ. بیدس سوب آن اوفتا وطن آ کوزہ کننگ کن جلہو کننگاسُس. پاش ءِ کہ بلوچ آک دا کوزہ گر تون مُون تسر. انداڑے اسہ زالبول کمانڈر اس مُونا بریک. او نہ بیرہ تینٹ توفک بڈ کریسہ جنگ ایتک بلکن جنگی حکمت عملی نا نزوری تیان تینا سردار ءِ ہم غُر ایتک. اونا مقدس آ پِن “گل بی بی” ئس.
عبداللہ جان جمالدینی ہم دا بڑز کڑدار والا زالبول آن متاثر ئس ہرادے او ہمو تم خناسُس ہراتم او اونا کاکا فقیر جان تون اوڑدئی کن بسوسُس.
خواجہ جمالدینی نا پاننگ نا رِد اٹ او صحت مند ءُ زالبول اس ئس ہرا گَور آ تینا دُو نلہ نا کارتوس آتا پٹہ اس بیرفوک تخاسُس و اونا کوپہ غا توفک ئس.
خواجہ جمالدینی نا معلومداری تا رِد اٹ پین بھاز آ زالبولک جنگِ آزاتی ٹی بشخ ہلکوسر ولے گل بی بی اوفتیٹ تیوہ غان زیات دلیر و دانا کمانڈر ئس. او بے کچ گپ و ترانی (مذاکراتی) لائخی تخاکہ.
جنرل ڈائر اونا دروشم و بالاد نا بابت دُن پائک: “ای بے کچ گوڑینگاٹ ہراتم ای خناٹ کہ گُل بی بی گواچنی اسہ زیباؤ ورنا ءُ زالبول اس ئس. اسہ سیم نا مخلوق نا رِد اٹ بھاز زیبا، روشن آ دروشم’ کم و ود یونانی وڑ و ڈَول، گچینا و بھلو خن والا اسہ زیبدار اس ئس. خننگ اٹ اونا چنکو بالاد اس ئس ولے اونا اُزبہ و دُوک بھاز زیبا ئسر. و اونا پوشاک پیہن ئس ہراڑا کشیدہ کننگاسُس. کاٹم آ او گُد اس شاغاسُس ہرا زیبائی تون بینوک ئس ولے اونا دروشم ءِ ڈھکتویسُس.”
دا پاش ءُ ہیت ئسے کہ ننے سما اَف کہ گل بی بی دنّا مسڑ ئس، او اخہ وخت زندہ مس و ہرا کِرن اٹ کذیت کرے. بیرہ گل بی بی آخہ بلکن ننے تینا بلوچ سرراہشون آتا پارہ غان تینٹ جیئند، شاہسوار و خلیل خان نا زند ئنا بابت ہچس دُو بتو. انت مواد اس دوئی مسونے او تیوہ غا ہمو انگریز نا ءِ ہرا غیر جانبدار ءُ تاریخ نوشتکاری اس اَلو. بلکن او تو جنگ نا ارٹمیکو فریق ئس و تینا چمشانک نا رِد اٹ ہیت کریکہ. گڑا گواچنی ہیت آتیان معلومداری مننگ کن ننے انگریز نا تصانیف آتیان چُنڈ ارفیسہ تیوہ غا لڑ ءِ بیرفوئی تمک. خاص وڑ اٹ زالبول تا جہد آزاتی ٹی زالبول آتا بشخ نا پٹ و پول مایوسی نا کچ اسکان سخت ءُ کاریم ئسے.
واہم نن داخہ در معلومدار مسونن کہ شاہسوار پِنی آ چھاپہ مار سردار جیئند خان نا سیال اس ئس. او خواش نا مالک و گورنر مسونے. او گل بی بی پِنی آ دا زیبا غا زالبول نا عشق اٹ دزگیر مس. دود آتا رِد اٹ گل بی بی نا خواست ءِ کروکا بادشاہ و مسڑ نا نرینہ وارث محمد حسن نا نیامٹ گپ و تران مریسہ کرے. محمد حسن’ گل بی بی نا نرخ اٹ خواش نا حقِ ملکیت ءِ خوائس. شاہسوار نا دوست خواہی اودے دا قیمت ءِ تننگ آ امنّا کریفے. شاہسوار خواش نا قلعہ ءِ اونا لَب اٹ اونا خڑک نرینہ وارث محمد حسن ءِ تسوسُس.
گڑا دا جنگ اٹ اگہ اسہ پارہ غا گل بی بی نا سامراج دژمنی، دانائی و دلیری ءِ ایلو پارہ غا ڈائر نا بدمستی، طاغت و چمبازی ءِ. ڈائر 1885 آن 1920 اسکان برٹش آرمی ٹی مس. او “سیستان فورس” و 25 پنجاب نا کمان ءِ کرے. اولیکو جہانی جنگ (18-1914) ٹی او “سیستان فورس” نا کمان کریسہ کنا وطن نا دے کہی ہلنگوک بشخ آ جلہو تے برجاء تخار. اودے 1915 ٹی کرنل نا عہدے غا ترقی تننگا و 1916 ٹی عارضی ڈول اٹ بریگیڈیئر جنرل کننگا. دا ہمو ڈائر اس ہرا بلوچستان آن گڈ ہندوستان آ ہنا و مسہ سال آن گڈ 1919 اٹ جلیانوالہ باغ نا قتل و کوش ءِ کریسُس.
ڈائر نا مون اٹ، سامراج دژمن جنگ ئٹی ترند آ جنگول آ قبیلہ غاک ئسر: یار احمدزئی ہراکہ سردار جیئند خان نا پاک آ دوتیٹ ئس، و ارٹمیکو گمشادزئی ہرانا راہشونی ءِ سردار خلیل خان کننگ ئس. دا جنگ اٹ ڈائر ءِ گچینو مخبر رسینگار… گم کر تا، پِن ءِ انت ہلنگ مخبر نا!
خلیل و جیئند اِرا دلیر ئسر. اوفتا راہشونی ٹی بلوچ آک تینا لمہ ڈغار نا پبّی رَک ءِ کریر. اندنو جنگ اس، ہراٹی جیئند خان نا مار خلنگا و خلیل تینٹ شہید مس.
اسہ پین ہیت ئسے کننگ الّمی ءِ. دے کہی ہلنگوک بلوچستان اٹ “نالک” نا جنگ بھاز اہمیت تخک ولے ای گوڑینگیوہ کہ اینو ننا بلوچ مخلوق ءِ “جنگِ نالک” نا بابت ہچو معلومداری دوئی اَف. نہ نوشت اٹ و نہ شاعری اٹ. اوڑے انگریز ءِ تباہ مروکو بے سہبی ارفوئی تماسُس. تاریخ ظالم ئسے ہراڑے زوراک ءِ سرسہبی مریک ہمو جنگ پِنی مریک ولے ہراڑے اودے بے سہبی مریک او اودے تارمئی تیٹ ڈھکک.
یاتی مرے کہ نالک خاش نا رہی آ اسہ تنک ءُ گٹ ئسے. ‘گٹ و بلوچ!’ دژمن سلامت گدرینگ نا ٹَک ءِ ہم خلپ. جیئند خان آن گڈ ایلم نا مار شاہسوار جنگ تریسہ کرے. چاغی نا تاریخ اٹ بھاز مرغنو و سبّر آ سامراج دژمن اقدار نا حکمرانی ءِ، ہرا چائنگک ہمو عظیم آ جنگول و کمانڈر زالبول گل بی بی نا پِن آن ہرا پدرسری چاگڑد اٹ انگریز دژمن جنگ ئنا راہشونی ءِ کریسُوس. گل بی بی نہ بیرہ دا جنگ ءِ سوگو کرے، دانا راہشونی ءِ کرے، بلکن دادے اندنو ڈَول اسیٹ برجاء تخا کہ انگریز نا لشکر نا راہشون جنرل ڈائر ءِ اودے منوئی تمیسہ دا زالبول ءِ شرف تننگ کن سلیوٹ کروئی تما… او دلیری، جرات و ملٹری راہشونی اٹ بے مٹ ئس.
شاہسوار نہ بیرہ اوڑتون مابت کریکہ بلکن اونا دانائی و دلیری نا بھلا لائخی تا سوب آن اودے شرف ہم تسکہ. ڈائر نا کتاب اٹ سامراجیت نا چمبازی تا نیامٹ خوڑتی تون اوننگہ گڑا سما تمک کہ شاہسوار تینا زائیفہ و سنگت جنگول، گل بی بی نا بھاز احترام ءِ کریکہ. گل بی بی اسہ برابر نا کمانڈر ئسے نا ڈول اٹ گپ و تران کریکہ، دلیل تسکہ و جنگ ئنا اسہ سنگر ئسے نا راہشونی ءِ کریکہ. او بیرہ شاہسوار آن آخہ بلکن بزرگ جیئند خان تون ہم جنگ نا حکمتِ عملی تیا بھاز گچینو و کاریم تروکو ہیت کریکہ.
خاص وڑ اٹ او جیئند و شاہسوار آ نغد کاری کریکہ کہ اوفک تینا سادئی و شرافت اٹ انگریز آن ریفنگار. ڈائر نا پاننگ نا رِد اٹ: “عیدو گل و بال مریسہ پاریسہ ہنا کہ امر گل بی بی ملنڈ خلوکا لہجہ اٹ اوفتے چادی پارے و اوفتے ٹوک خلیسہ پارے کہ داسہ دا اسہ پاش ءُ گواچن و لَس ءُ ہیت ئسےکہ جرنیل صاحب بیرہ منہ بندغ تون داڑے سر مس و بیرہ ریفسہ اوفتے سلاء چغل تریفے. گل بی بی ہیت ءِ انداڑے ایسر کتو بلکن او ہیت ءِ برجاء تخیسہ جیئند ءِ پارے کہ اگہ اوڑتون مُشک ئسے نا کچ ہم اُست اس مروس گڑا او درو ننکان یا ایلو دے آ سہب ئتون جلہو کریسہ خواش آ کوزہ کریکہ انتئے کہ جرنیل نا فوج دے ئنا جوان پاش مننگ اسکان اوڑے سر مننگ کتویسُس.”
بیرہ جنگ اٹ آخہ بلکن دانائی نا دا گودی و جنگ آزاتی نا دا کمانڈر دا گوڑیفوکا ڈپلومیسی ءِ تینائی کرے کہ “تینا گل و بالی ءِ نشان تننگ کن دژمن انگریز نا کمانڈر کن اِرا خَڑ رادہ کرے.”
انگریز ڈائر دافتے ارفنگ و نہ ارفنگ نا بے جاراتی ٹی اختہ مس. ولے اونا مخبر و صلاح کار عیدو پارے: “نی دائسکان گل بی بی ءِ تپیسہ ولے داسہ نی اودے درست کر. او سیم ئنا اسہ بھاز طاغت تخوکو زالبول ئسے. او اسہ زالبول ئسے ولے جہان نا زیبا غا زالبول ہم. و نی کنے بشخس صاحب! نے دا خَڑ تے قبول کروئی تمک انتئے کہ اگہ نی دافتے واپس کیسہ گڑا اوڑکن بھاز بھلو بے شرفی اس مرو.”
سرحد دار ہم اوڑتون امنّا کریسہ پارے: “دا دوست بننگ و نہ بننگ نا ہچو ہیتس اَف. خَڑ تے امن نا دُو ءِ مروفنگ نا رِد اٹ قبول کننگہ.”
خیر ئنا گام ئنا ورندی اٹ مشیر آک ڈائر ءِ صلہ تسور: “اِن اوڑتون اوڑدئی اس کر صاحب!” عیدو پارے: “گل بی بی دا ڈَول نا شرف تروک آتا پِنی مننگ نا عادتی ءِ.”
انگریز اندا فیصلہ ءِ کرے. داڑے کنے اِرا بھاز دوست بروکو ہیت رسینگار. اسٹ تو انگریز نا خیال ئس کہ او بلوچ کمانڈر زالبول مغل فیوڈل شاہی اُرا تا زالبول تیانبار ہفت پردہ اٹ ڈھکوک تولوک مرو. گڑا او کمانڈر گل بی بی تون گپ و تران نا اُست خواہی نا درشانی ءِ کریسہ پارے: “کنا گمان ءِ کہ او پردہ اٹ مرو.”
“اسُل نئے.” اونا راست کوپہ عیدو چسپانی تون ورندی تس. (پردہ والا ڈرامہ نہ شوان زالبول کیک، نہ لڈ و ہنپ کروکا زالبول و نہ کشت و کشار آتیا کاریم کروکا زالبول، اسہ پورہ ءُ آزات و باباور آ خواری کش انسان.)
گڑا انگریز تینا مخبر و صلاح کار آتا صلہ آن او و اونا ارٹمیکو کمانڈ میجر لینڈون ایلو سہب اوڑتون اوڑدئی کن جیپ اٹ ہنار.
ڈائر تینا دا اوڑدئی نا بابت دُن پائک: “اوکان نیم کسر اسکان شاہسوار تینٹ ننا بخیر اکن بس و اسہ بھاز بھلو جُہب ئسے نا پارہ غا ننا کسر شونی ءِ کرے. جُہب ئنا تہٹی نن ہمو پِنی آ زیبا غا زالبول ءِ رنگ رنگی آ بیرم تیا تولوک خنان. او اسہ گُد اس زیبائی تون بینوک ئس ولے اونا مُون ءِ ڈھکتویسُس.
“ننا پیہنگ آ او سوبری تون بش مس و دیخہ کاٹم ءِ ڈول کرے. شاہسوار دوارہ ننے آن ہر اسٹ نا درستی راستی ءِ کریفے و ننکن شرف اٹ سلام کن کاٹم تے شیف کریسہ کرے و دوارہ او ننے دعوت تس و نن اونا مونا نیم گرد ءُ لکیر ئسے نا دروشم اٹ ڈغار آ توسُن.
“گڑا او بھاز زیبائی تون فارسی اٹ ننتون تران کرے ہرادے لینڈون و ای سرپند مسونہ. اونا تران ایسر مس گڑا ای سرحد دار نا کمک اٹ ہرا مَٹ کار نا دروشم اٹ ایت کریسہ کرے، ای تینا پارہ غان بھاز کوشست کریٹ کہ اودے گچینی اٹ ورندی ایتیو.”
“ہراتم دا ایسری دود آک خلاس مسر گڑا اسہ بھلو گچینو قالین اس میماندار گودی نا پارہ غان کنے اتیسہ تننگا.”
دا زالبول نا بابت ننا معلومداری انداڑ اسکان ءِ ولے یخیناً انگریز نا ہمو دَور نا رپورٹ رپورٹ آتیٹ، بھلا افسر آتیتون کاغدی ہڷ و تس نا ریکارڈ و ایلو آرکائیوز آتیٹ اونا بابت ننے پین زیات معلومداری رسینگ کرو. دا ہم مننگ کیک کہ اونا بابت بلوچ شاعری جاہ اس ساڑی مرے یا اونا اولیاد آتا بابت ڈَس اس رسینگ کے ہرافتیان پین معلومداری دوئی مننگ کے.
ننا ورنا غا پٹ و پول کروک آتیکن اخہ در بھاز کاریم تخوک ءِ!
دی بلوچستان پوسٹ : دا نوشت اٹ ساڑی ہیت و خیال آک نوشتوک نا جند ئنا ءُ، دی بلوچستان میڈیا نیٹ ورک نا دا ہیت آتے مننگ الّمی اَف و نئے کن دا ادارہ نا پالیسی تا درشانی ءِ کیک۔
