ارٹمیکو بشخ
ایلو پارہ غا ہندوستان ئس ہراڑے افسانہ‘ شاعری بھاز چسپانی اٹ شون ہلنگ اٹی ئس۔ دا دورباری نا ادب اٹی خاص ءُ رنگ اس‘ توار اس ننے ملّک۔ شاعری ٹی ترقی پسندی نا چرچا ئس افسانہ نگاری ٹی سعادت حسن منٹو‘ کرشن چندر‘ عصمت چغتائی‘ راجندر سنگھ بیدی نا نوشت آک پوسکن ءُ بحث اسے نا بناءِ کریسُر۔
ہندن فلسفہ نا پڑ آ ہم ترقی پسندی نا خیال آک بھاز جوانی اٹ پیش مننگ ٹی ئسُر۔ بھلا سکرین آ دلیپ کمار‘ راج کپور‘ راج کمار کون انگا بھلا اداکار آک ئسُر۔ ایلو پارہ غا ہندوستان نا موسیقی نا ہنینی تالان مننگ اٹی ئس۔ موسیقار آتیٹی نوشاد‘ سی رام چندر‘ مدن موہن‘ روی‘ شنکر جے کشن‘ و چندی بھلا سازگر آک موسیقی نا چس ءِ تالان کننگ اٹی ئسُر۔ پلے بیک سنگر آتیٹی محمد رفیع‘ لتا‘ مکیش‘ طلعت محمود نا توار آک غٹ دنیا ءِ دیوانہ جوڑ کریسُر۔ کانگریس برطانیہ نا ہِننگ آن پد ہندوستان نا کماشی ءِ دوئی کریسُس۔ نہرو‘ ابوالکلام آزاد‘ پوسکنا آ حکومت نا بنداو آتے تخنگ اٹی ئسُر دا ہڑدوسر سیاستدان آک تینا تینا جاگہ غا بھلو دانشور ہم ئسُر۔
یعنی نن دا پاننگ کینہ کہ دا ہمو خاص انگا زمانہ ءِ کہ داٹی صنعتی شونداری مونا ہِننگ اٹی ئس۔ سرمایہ دارانہ نظام تینے سوگو کننگ اٹی ئس۔ کمیونزم اسہ تہو اسی آمبار تالان مننگ اٹی ئس۔ جنگ آن پد یورپ نا نوشتوک آک اسہ پوسکن ءُ فکر اسے نا بنداو ءِ تخنگ اٹی ئسُر۔ وجودی فکر یورپ ءِ متاثر کننگ اٹی ئس۔ پد تموکا ملک آتیٹی ترقی پسندی شون ہلنگ اٹی ئس۔ اوفتا چپ وچاگڑد اٹی ادب و فنون لطیفہ نا ہر بشخ اٹی تخلیق مننگ اٹی ئس۔
داڑتون اوار اوار وسائل خاص وڑ اٹ تیل آ کوزہ مننگ آ منصوبہ بندیک مننگ اٹی ئسُر۔ گریٹ آئل گیم نا اثر آک برجا ئسُر۔ امریکہ و اونا اتحادیک ہر وڑ اٹ سوویت یونین ءِ نزور تخنگ خوائسُرہ۔ ایران اٹی اسہ پوسکن ءُ سیاسی بیداری اس بش مننگ اٹی ئس دانا اثر آک افغانستان آ ہم تمنگ اٹی ئسُر۔ بنگالیک ہم سیاسی انقلاب نا کنڈ آ روان ئسُر۔ ولے نن دا غٹ حالیت آتے اٹ تینا‘ تینا خلکت و اوفتا فکری آ بندغ آتا جاچ ءِ ہلینہ تو ننے بھاز افسوز مریک کہ ننا ہمو بندغ آک ہرافک فکر‘ ترقی پسندی نا داواہ ءِ کریرہ یا تو اوتے دنیانا بابت اٹ معلوم داری اَلو یا اوفک داخہ در سیاسی وفکری بصیرت تختوسہ کہ تینا حالیت آتتون اوار اسہ فکر اسے نا بنداو ءِ تخنگ کیر۔ دُن اف کہ او زمانہ ٹی بلوچستان اٹی سیاسی بیداری اَلو۔ سیاسی بیداری اس اَلو ولے فکری بیداری اَلو۔ 1950ء ٹی ہرا وخت آ ’’لٹ خانہ‘‘ نا بنداو تخنگا تو اوکا اِرا سال مہالو شہزادہ عبدالکریم اونا سنگت آک بلوچستان نا پاکستان تون الحاق ءِ منتوس و دانا مون آ سلیسُر اوفک اوغانستان آ ہِنار ولے اوتے پیشن نا کمک دو بتو۔ دا خاطر آن اوفک دزگیر مسُر۔ ہراتم شہزادہ عبدالکریم اوغانستان آہِنا و اوکان او خان آف قلات یعنی تینا بھلا ایلم ءِ ہراسہ چھٹی تے نوشتہ کرے اوٹی اونا سیاسی بصیرت ساف درشان مریک او بروکا وخت نا بارہ اٹ بلوچستان نا ردٹ ہرا ہیت آتے کرے اوفک راست ثابت مسُر۔ اوکا مہالو ریاست قلات نا دارالعلوم اٹی ہراسہ تران آک مسُر اوفک ہم پاش مسُر ولے ننا ’’فکری پامداری‘‘ نا داواہ کروک آتے شہزادہ عبدالکریم نا جہد نظر بفک۔ پورا کتاب دا جہد آن اورک ءِ۔
اگہ عبداللہ جان جمالدینی و اونا سنگت آتے نوکری تے یلہ کروئی ئس تو اوفک شہزادہ عبدالکریم نا جہد نا وخت آ انتئے دن کتوس۔ او تما نیشنلزم نا ہراسہ بیداری مننگ اٹی ئس اودے مُستی انتئے دتوس؟ بلکہ ترقی پسندی نا پن اٹ دراصل قوم دوستی نا کسر تے توننگ نا کوشست آک مسُر دا کوشست آک دائسکا برجا ءُ۔ راست انگا و پاش انگا ہیت دادے کہ تینے کمیونسٹ پاروک آک وخت اس ہم بلوچستان نا قومی جہد اتون اوار متوس۔ بلکہ اوفک ہر وخت دانا مخالفت ءِ کریر۔
اوفک یکا پاریر کہ بلوچستان نا پد تمنگ نا زموار آک سردارک ءُ اصلی جہد دادے کہ سردار آتے آن آجوئی دوئی کننگ ءِ۔ ہمو سردار آتیان ہرافک مزاحمت نا ہیت ءِ کیرہ۔ اگہ نن خوڑتی اٹ ہُرن تو ننے بلوچ قومی جہد اٹی بزغر‘ شوان‘ گدانی‘ طالب علم آن ہلیس سردار اسکا غٹ اوار نظر بریرہ۔ خان محراب خان آن ہلیس نواب محمد اکبر خان بگٹی و میر بالاچ مری اسکا ننے سردار آتا اسہ بھلو کڑدہ اس نظر بریک ہرافک تینا ڈیھ کن قربانی تسُر۔ اسہ کنڈ آ دُن انگا سردار آتا مخالفت مریک ایلو کنڈ آ بہادر خان بنگلزئی کون انگا سردار آتا سِفت مریک ہرافک آخر وخت اسکا اُلس دوستی نا سیاست ءِ کتوس۔ مسلم لیگ نا وخت بس تو مسلم لیگ اٹی ہِنار۔ بی این پی نا دورباری بس تو بی این پی ٹی اوار مسُر داڑ اسکا کہ ہندا سردار آک بی این پی ءِ ہم بشخ وپانٹ کریر۔
سردار و بھلا طبقہ نا ہیت ءِ کروک آک دا اُست آن دیرہ کہ سبط حسین آن ہلیس سجاد ظہیر اسکا دا غٹ کمیونسٹ آتا جند انا تعلق داری بھلا طبقہ تون ئس۔ ساحر لدھیانوی نا باوہ جاگیردار اس ئس۔ لیو ٹالسٹائی تینٹ جاگیردار اس ئس داتا نوشت آتے ننا ترقی پسند بھاز جوانی اٹ خوانک‘ سِفت کیک ولے ہراتم بلوچ قومی جہد نا ہیت مریک تو اودے بھلا طبقہ نا خیال بریک۔
اوفک پرولتاریہ نا انقلاب ءِ پٹّرہ وخت اس کہ بلوچستان اٹی پرولتاریہ ہراکان بس۔ بلوچ پرولتاریہ ءِ پٹنگ کِن ڈاکٹر شاہ محمد مری پورا ءُ کتاب اس نوشتہ کرے دا ہم ریکارڈ نا ہیت ئسے کہ ہراتم نواب محمداکبر خان بگٹی شہید مس تو انٹرنیشنل‘ پاکستانی میڈیا و بلوچ اخبار ورسالہ غاک اونا فوٹوءِ تینا سرپنہ غاتیا چھاپ کریر۔ ولے ’’سنگت‘‘ نا سرپنہ غا ہمو جار شہید نواب بگٹی نا فوٹو چھاپ اَلو۔ دانا ایڈیٹرآک عبداللہ جان جمالدینی و ڈاکٹر شاہ محمد ئسُرہ۔ ہندن کہ پنجابی کمیونسٹ آک بلوچ قومی جہد ءِ منپسہ ہندن ننا ’’ترقی پسند آک‘‘ ہم ہندا کاریم ءِ کیرہ۔ داسہ نا حالیت دادے کہ ڈاکٹر لال خان ناکماشی ٹی ہراسہ طبقاتی جدوجہد نا پارہ غان گڑاس دستاویزآک چھاپ مسُنو اوتیٹی ہم بلوچستان اٹی اوغان تا آبادی ءِ 60 فیصد و بلوچ ءِ چھل فیصد درشان کننگانے۔ وخت اس کہ ڈاکٹر لال خان تینا پوسکن آ کتاب (The Pakistan,s
other story) ٹی 1968-69ء نا نام نہاد سوشلسٹ انقلاب آن ہلیس مشرف دورباری اسکان نا جاچ ءِ ہلکُنے ولے داٹی داسہ نا بلوچ قومی جہد نا بابت لوز اس ہم نوشتہ اف۔ او نواب بگٹی و میر بالاچ ءِ ہم یات کتہ نے۔ دانا مقابلہ ٹی او 1968ء نا وخت کارخانہ غاتیٹی چنکا چنکا ہڑتال آتے بھاز بھلن بیان کرینے و مُچ کتاب اٹی بیرہ بلوچ سیاست نا بارہ اٹ اِرا پیرا گراف نوشتہ کرینے۔ دا پیرا گراف آتا تعلقداری ہم سن ہفتاد نا بلوچ انسرجنسی تون ءِ۔ اوٹی ہم اونا معلوم داریک غلط ءُ یعنی او دا پائک کہ سرحد اٹی جے یو آئی نا حکومت برخاست کننگا تو بلوچستان اٹی نیپ نا حکومت استیفہ تِس حالانکہ اخبار خوانوکو عام قاری اس ہم داسہ پُہہ ءِ کہ اول نیپ نا حکومت ءِ ایسر کننگا۔
ہندن کہ تبلیغ نا پن آ سیاسی جہد ءِ شیف خلنگ نا کوشست مریک ہندن پاکستان اٹی ترقی پسندی و کمیونزم نا پن آ ہم قومی تحریک آتے نزور کننگ نا کوشست کننگا۔ ہندا سوب ءِ کہ مذہب و کمیونزم نا پن آ سیاست کروک آتے دا ریاست اٹی وخت اس ہم خُلیس‘ بھیم یا دزگیری نا گڑتی متہ نے۔
سوشلسٹ انقلاب نا ہیت ءِ کروک آک سرکاری آڈیٹوریم آتیٹی پروگرام اڈ ایترہ او تینا ہیت ءِ کیرہ ولے اوتے ریاست نا پارہ غان ہچو پریشانی اس مفک۔ وخت اس کہ ہراڑے نن اصلی آ کمیونزم لیڈر آتا بارہ اٹ خواننہ تو معلوم داری مریک کہ او ہرا حالت آتے اٹ جہدکریر۔ لینن‘ ماؤزے تنگ نا خیال آک ننا مون آٹو‘ اٹ وار اوتا جان ءِ ہلنگ نا کوشست کننگا۔ ہراڑسکا فکر ونوشت نا ہیت ءِ تو ننا دا زمانہ ٹی اگہ گڑاس تینا نوشت اٹی کمال اس کرے تو او جعفر خان اچکزئی ئس۔ اچکزئی تینا بھوگ شوگی آ سوج ورندی تیٹی ہندن انگا نازرک انگا ہیت آتے ہم ہرفینے کہ اوفتا نن تینا راج اٹی تصور ہم کننگ کپنہ۔ ولے المیہ دادے کہ جعفر اچکزئی یات مفک۔ اونا کتاب آتا ہیت مفک۔ او ہراسہ دے کذیت کرے تو اونا کہنگ نا ڈیھ جنگ اخبار اٹی سنگل کالم اس ئس۔ اوکان پد اوڑا کس اس سرحال اس ہم نوشتہ کتو۔ دا نوشتوک نا بابت اٹ ننے ’’لٹ خانہ‘‘ ٹی سرسری ءُ حوال اس ملک۔
یعنی ہرا بندغ آک واقعی ہیت اس کریر پوسکن ءُ خیال اس ایسُر اوفتے گیرام کننگا۔ اوفتا یات گیری مفک۔ و ہرافک قومی جہد ءِ وڑ نہ وڑ اسے اٹ توننگ نا کوشست ءِ کریر اوفک بھلو بندغ پاننگار۔
نن داڑے مارکس نا دا قول ءِ بیان کننگ کینہ کہ ’’اُلس اٹی غالب خیال آک دراصل ریاست نا خیال آک مریرہ‘‘ دا بابت اٹ ہُرن تو ہراتے ریاست خراب پائک کاوڑ کیک۔ اوفتے راج ہم بے خیال کیک گیرام دیک۔ ہرافک ریاست نا مون آ سِفتی مریرہ ہراتے ایوارڈ وانعام ملّک راج ہم اوتے یات تخک اوفتا دے تے اڈ ایتک۔
ہرا زمانہ ٹی کہ ’’لٹ خانہ‘‘ نا بنداو تخنگا۔ تو او وخت آ خوانندہ انگا خلکت ہر اسہ غم نا درمان ءِ سوشلزم اٹی پٹاکہ۔ نن دا پاننگ کینہ کہ او دور باری ٹی سوشلزم نا تہو چکر کننگ اٹی ئس۔ او دا اسہ فیشن اسے آمبار‘ رواج اسے آمبار تالان مننگ اٹی ئس۔ اونا کُل آن بھلا سوب لٹریچر ئس۔ خاص وڑ اٹ ہندوستان نا ہمو زمانہ ٹی ہرا لٹریچر نوشتہ کننگا۔ او ننا خوانوک آتے بھاز متاثر کرے۔ انتئے کہ ننا خوانوک آتا بھلا کچ نا میڈیم اردو ئس۔ ولدونا اردوءِ زور اٹ قومی زبان جوڑ کننگا۔ داڑان دا نوشت وخوان نا ذریعہ جوڑ مس وخت اس کہ ایب وکیب اٹی اخہ در کہ کمیونسٹ ئسُر۔ اوفتا زبان‘ نوشت غٹ اردو ئس۔ ننا خوانندہ گل ناتعلقداری اوتتو ئس اوتا ہیت آتے بنگرہ اوتا لٹریچر ءِ خوانارہ اوتا فلم آتے ہُرارہ اوتا موسیقی ءِ بنگرہ‘ دا خاطر آن اوفک دا مخلوق آن زیات اثر ہلکُر۔ دانا غٹ آن بھلا نسخان دا مس کہ سوشلزم ءِ اسہ عقیدہ سے نا وڑ اٹ قبول کننگا یعنی سوشلزم نا بارہ اٹ خوڑتی اٹ خواننگ و اونا تنقیدی جاچ نا رواج ودی متو۔ ہرانا سوب آن نن تینا یعنی ’’بلوچ ویل‘‘ ءِ ہم ہمو رد اٹ ہُننگ شروع کرین۔ وخت اس کہ انڈیا نا کمیونسٹ پارٹی مسلم لیگ نا مخ تفی ءِ کرے پاکستان ءِ بشخ وپانٹ نا ہم مخ تفی ءِ کرے۔ اوکان گڈ خوانندہ انگا بندغ آک ہم ہندا ئسُر۔ دا خاطر آن اوفک فکری رد اٹ ہم پاکستان ءِ فکری بنداو ‘و طاقت رسیفنگ نا کوشست ءِ کریر۔
فکری رد اٹ پاکستان اٹی کاریم اِرا پارہ غان مس اسہ کنڈ آمذہبی لٹریچر ئس ہراسٹ اسلام نا پن آ تینا پام ءِ تالان کرے و نیشلزم ءِ شیف خلک۔ اونا کسر ءِ توننگ نا کوشست ءِ کرے تو ایلو کنڈ آکمیونسٹ آک ہم ہندا کاریم ءِ چٹ پین رنگ اٹ کریر۔ اوفک ہم نیشلزم ءِ ہم شاؤنزم نا پن ءِ تِسُر۔ مُلاک پاریرہ کہ پاکستان نا غٹ وسیلہ غاک اللہ تعالیٰ نا ءُ۔ یعنی دا قوم آتا افس۔ اگہ اسہ قوم اس تینا وسیلہ غاتے کن ہیت کیک دانا مسخت دادے کہ او غلط کننگ اٹی ءِ۔ ایلو کنڈ آکمیونسٹ آک پاریرہ کہ اصل ویل قومی تضاد اف بلکہ اصل ویل طبقاتی تضاد ءِ۔ یعنی غٹ محنت کش و خواری کش آک ایلم ءُ۔ ہراڑے ایلمی مریک تو اوڑے گڑاک بایدے بشخ وپانٹ مریر۔ و ننا سوشلزم آن اثرہلوک آک ہندا ہیت ءِ یاتو سرپند متور۔۔۔؟ اوفک ہم دانا بشخ جوڑ مسُر تانکہ بلوچستان اٹی مزاحمتی جہد مونا ہِنپ۔ ہرا زمانہ ٹی ’’لٹ خانہ‘‘ جوڑ مس تو او قومی تضاد نا شروع نا دیک ئسُر۔ ولے ہراتم کہ عبداللہ جان جمالدینی دانا بارہ اٹ نوشتہ کننگ نا بناءِ کرے تو او 90ء نا دور باری ئس۔ دنیا بھاز بدل مسوسُس بنگالیک بنگلہ دیش ءِ جوڑ کریسُر سوویت یونین ایسر مسوسُس اوغانستان دتر نا دریاب آن گدرینگاسُس او اسہ وار ولدونا دتر نا دریاب نا مون آ سلوک ئس۔ ولے ننا ’’نوشتوک‘‘ نا خیال وپام اٹی ہچ ءُ تبدیلی اس نظربفک۔معلوم ہندن مریک کہ او 90ء ٹی آخہ بلکہ 50ء نا زمانہ ٹی سلوک ءِ۔ اسہ ویل اس تو ننا دا ہم ارے کہ نن اسیکہ ہراسہ نظریہ ءِ جوڑ کرین۔قبول کرین‘ اوکان پد اوٹی نن اسُل ردوبدل کپنہ یعنی اگہ نن تینٹ ہم اونا بھاز انگا خرابی و خوڑتی تے چان۔ تو اوکان پد ہم ہموڑا سلوک مرینہ وخت اس کہ یورپ اٹی دُن اف اوڑے اگہ اینو اسٹ اس کتاب اس نوشتہ کرے و منہ سال آن پد اونا فکر وپام بدل مس تو او دانا درشانی ءِ تینٹ کیک۔ او پائک کہ کنا مُست انا خیال وپام آتیٹی دا نزوری یا خامئی ئس۔ دانا اسہ مثال اس ٹالسٹائی ناءِ او مُچ عمر پد تموک اُلس نا ہیت ءِ کرے کمال نا ناول نوشتہ کرے۔ ولے گڈیکو عمر اٹی اونا خیال آک بدل مسُر۔ او مذہبی سوچ ءِ اختیار کرے اونا مذہبی سوچ ہم عقیدہ وڑ اَلو بلکہ عقلی بنیاد آ ئس ولدونا او نوشتہ کیک و حیران مریک کہ مخلوق دائسکا اونا ناول آتے بھازشونک اٹ خوانک۔ حالانکہ اونا خیال اٹ اونا ناول آتیٹی تو ہچڑا اف۔ ولے داڑے دا رواج اف بلکہ پورا اردو ادب نا پڑ آ دن اف۔ مارکسزم داڑے اینو ہم عقیدہ ئسے۔ ہندن کہ مُلا تینا پام نا ہیت ءِ کیک ہندن سوشلسٹ پاروک آک ہم تینا عقیدہ غا سلوک ءُ۔ وخت اس کہ 1980ء آن پد مارکسزم آ پوسکن تنقید آک بش مسُر۔ نیو مارکسزم نا بنا مس فکری رد اٹ نوآبادیات و‘پس نو آبادیات نا ہیت آتا بنا مس۔ لگک ہندن کہ ننا نوشتوک آک یا تو دا پوسکن آ فکری تحریک آتیان معلوم دار الوس یا او گڑا چائسہ سرپند مرسہ مزاحمتی فکرءِ نزور کننگ خوائسُرہ۔
ننا دا نوشتوک آتا نوشت آتے ٹی نوآبادیاتی نظام نا ہچو رنگ اس دروشم اس نظر بفک۔ دا خاطر آن ہم دا حیرانی نا ہیت ئسے کہ او تینا خن تا مون آ برطانیہ نا نوآبادیاتی نظام ءِ خنار۔ اونا اثر آک ننے اینو ہم پلویڑ اٹ تخانو۔ اے وخت آ ہم کانگریس آن بیدس بھاز انگا نوشتوک آک نوآبادیاتی نظام نا بابت اٹ نوشتہ کریر کہ دا نظام اٹ امر لٹ وپل کننگا۔ ہرا بنیاد آتا برطانیہ بس ہندوستان ءِ کوزہ کرے۔ ولے ننا ادب و فکر دا پڑ آ ہورک نظر بریک۔ ہرا ترقی پسندی نا ہیت کننگِک اوٹی نوآبادیات نا ہچو ذکر اس اف دا ہیت ہم راست ءِ کہ ہرا زمانہ ٹی سوشلزم و ترقی پسندی نا ہیت آک مننگ اٹی ئسُر ہمو زمانہ ٹی نوآبادیات نا خلاف ہم گپ وتران آتا بناء مس۔ ولے ننا ہَد آ بیرہ سامراج نا ہیت مس ترقی پسندی نا گپ مس‘ ولے سامراج آن ودی مروکا نسل پرستی و غلامی نا ہیت متو۔ ہراسٹ نوآبادیات نا بنداوءِ تخا امپیریلزم تینا ہند و جاگہ ءِ سوگو کننگ کن اول ایشیاء‘ افریقہ‘ امریکہ‘ آسٹریلیا‘ و نیوزی لینڈ اٹی تینا نوآبادیات آتے اڈ تِس داڑکن اوفک ’’خالص انگا پیہن آنسل‘‘ نا نظریہ مونا ایسُر و مون انگاتا استحصال ءِ کریر ہندوستان اٹی انگریز نا بننگ بیرہ معاشی ئس ولے او داڑکن دا نظریہ ءِ جوڑ کرے کہ ہندوستان تہذیبی رداٹ پد تموکے دا خاطرآن داانگریز نا فرض ءِ کہ او جاہل آ ہندوستانی تے خوانفے۔ اوتے تہذیب آن بلد کے وخت اس کہ دا ہیت راست اَلو ہندوستان ہزار آسال آن تہذیب و علم نا مرکز ئس۔
ہراتم ہندوستان سیاسی لحاظ اٹ نزور مس چک وتاڑ اٹی تمّا تو یورپی ملک آتے کن آسانی مس کہ او ہندوستان کونا بھلا ڈیہہ آ کوزہ کیر۔ اونا وسیلہ غاتا لٹ وپل ءِ کیر۔ داڑتون اوار اوار انگریز بھاز انگا ہَد آتسکا ہندوستانی راج اٹی تبدیلی ہم ایس۔ ہرانا اینو ہم سِفت کننگِک دُن انگا کاریم تا اصلیت ءِ ایڈورڈ سعید پاش کیک دا ردٹ اونا کتاب Ozientalism خاص اہمیت تخک۔ دا کتاب 1978ء اٹی نوشتہ کننگا او فکرنا اسہ پوسکنءُ دریچہ اس ملا۔ ایڈورڈ سعید نوآبادیاتی نظام نا بابت اٹ پائک کہ
’’حکمران طاقت آک خاص وڑ اٹ خارجی طاقت آک تینا رعیت نا خذمت نا پن اٹ تینا طاقت نا تالانی ءِ خوارہ۔ دا خاطر آن اوفک ہراڑے ہراڑے نوآبادیات اڈتسُنو اوڑے دا رنگ آک پاش ءُ۔ دانا اسہ مثال اس ہندوستان ہم ارے ہراڑے انگریز آک بھلو وخت اسیسکا حکومت کریر دا نیام اٹ انگریز آک چندی لسانی وعلمی کاریم تے کریر۔ ہرافتے متشرق آک اینو ہم بھاز شرف ایترہ۔ولے دانا ارٹمیکو دروشم دادے کہ علمی‘ ادبی‘ ثقافتی وفنی شونداری نا رند اٹ حکمران قوم نا تینا غرض مریک او تینا طاقت ءِ سوگو کننگ کن علمی میدان اٹی ہم ہندنو صورت اس ودی کیک۔ دا خاطرآن اوفک تینا طاقت وحکمرانی کن اُست و دماغ ءِ کٹنگ خوارہ (دُنکہ اینو پاکستانی میڈیا دا لوز نا استعمال ءِ بھاز کننگ اٹی ءِ) او دا ہمو وخت مریک کہ ہراتم شونداری وترقی نا پن آ ذہن آتے متاثر کننگے محکوم قوم آتے باور تننگے کہ انت اس کہ مننگ اٹی ءِ اونا شون کن مننگ اٹی ءِ او اگہ او داڑان تینے پد کشار تو او ذہنی و علمی ردٹ پدسلیرہ‘‘۔ ایڈورڈ سعید نا تجزیہ نا بنداو داڑاٹے کہ نو آبادیات نا نظام اٹی علمی و ثقافتی استحصال ڈَکوکا بشخ مریک۔
داسہ اگہ نن ایڈورڈ سعید نا فکر وپام نا رداٹ بلوچستان و اونا نوشتوک آتا حالیت نا جاچ ءِ ہلین تو ننے حیرانگی مریک۔ دا خاطر آن کہ انگریز آمبار اسلام آباد داڑے لسانی وعلمی ءُ ہچو بھلو کاریم اس ہم کتّہ نے کہ ہراڑان ننا خوانندہ غاک متاثر مریر۔ یا اونا سِفت ءِ کیر بھلا حیرانی نا ہیت دادے کہ داڑے ہراتم سیاسی جہد اس بش مریک تو ہندا ملازم طبقہ نا خوانندہ غا بندغ آک تعلیم‘ تعلیم نا نعرہ غاتے خلیرہ‘ او تینا منت اٹ دا باور کرفنگ نا کوشست ءِ کیرہ کہ ننا پد تمنگ نا بھلا سوب تعلیم آن مُری ءِ۔ یعنی ننا نوآبادیاتی عادت آک ہم دنیا جہان نا بدل ءُ۔ اگہ انگریز ہندوستان آ کوزہ کرے تو اوڑے تو اردو ءِ شون تِس سکول ملا‘ جدیدتعلیم نا بنداو ءِ تخا۔ دا غٹ گڑاک اونا نوآبادیاتی نظام کِن ضروری ئسُر۔ ولے داڑے تو دُن ہم متو۔ ننا زبان آتے شیف خلنگا۔ اینو ہم اوتے قومی زبان نا جاگہ غا علاقائی زبان پاننگِک۔ بنگالی تا اسہ احتجاج اس ہندا ہم ئس۔
مُچ بلوچستان اٹی اینو نا زمانہ نا ردٹ ہچو ننے جدید ءُ تعلیمی ادارہ اس نظر بفک و علمی کاریم تیکے اینو اسکا ہچو پروگرام اس جوڑ کننگ تنے۔ ولے دا غٹ آن پد ہم ننا ’’نوشتوک‘‘ بھاز متاثر نظر بریک۔ او ترقی پسندی و کمیونزم نا شونک اٹ ہراسہ حقیقت و راستوکی آن خن تے تر کیک اودے نوآبادیاتی نظام‘ اونا اثرآک ہچ نظر بفسہ۔ دائسکا ننا ہچو نوشتوک اس نوآبادیاتی نظام نا ننا راج آ اثر نا بارہ اٹ ہچ اس نوشتہ کتہ نے۔ دانا سوب آک انت ءُ؟ مننگ کیک کہ ننا ہچو فکری ءُ بنداو اس متہ نے۔ نن انت اس کہ فکر اس پام اس دوئی کرینُنن او پین تان ہلوک مسُنے۔ وخت اس کہ ننا ڈیھ نا حالیت چپ وچاگڑد آن بھاز گڑاتیٹی اوار مننگ آن پد ہم جتا مسُنے اونا اسہ بھلو درشانی اس دا ہم ارے کہ دا خطہ ٹی بنگالی آن بیدس مزاحمت کروکا بلوچ قوم ءِ۔ ایلو قوم آک ہم اریر ولے اوفتا سیاسی جہد نا وڑ پین ءِ۔
نن دا پاننگ کینہ کہ نو آبادیاتی نظام ءِ فکری وڑاٹ سوگو کننگ کن ہراڑے ’’ترقی پسند‘‘ نا پن استعمال کننگانے اوڑے وا ’’ثواب نا کاریم‘‘ اٹی ننا ترقی پسند آک ہم اوار مسُنو دُنکہ افریقہ ٹی غلام آتا واپاری ٹی بیرہ پیہن آ قوم نا واپار آک اوڑدہ اَلوس اوتیٹی تینٹ افریقی واپارو افریقہ ریاست آتا حاکم و امیر آک ہم اوار ئسُر۔ اوتا مدت وکمک آن بیدس یورپی قوم آتیکے دا ممکن اَلو کہ اوفک بھلو کچ اسے اٹ غلام آتے افریقہ غان دننگ کیر۔
اگہ نن یا ننا نوشتوک و سیاست دان آک دا گڑانا پام ءِ کننگ کتہ نو تو دانا اِرا سوب مننگ کیک۔ اسٹ دا کہ غٹ زر نا خاطر آن کننگا۔ ارٹمیکو دا کہ ننا نوشتوک یا سیاست دان اصل ویل ءِ پُہہ مننگ کتو۔ یعنی نن دا پاننگ کینہ کہ ننا نوشتوک و سیاست دان ہم پسماندہ ئس۔ او ذہنی وفکری طور آ درک خلنگ کتو کہ نو آبادیاتی نظام امر تینا سوگوی کن نت دُو خلنگ اٹی ءِ غٹ جبر وزلم آن پد ہم ننا پارہ غان اشتراکیت و سوشلزم نا ہیت کننگا و نوآبادیاتی سُلوک ءِ اسُل بے خیال کننگا۔ او ایلو پارہ غا ترقی پسند آک راج ءِ پسماندہ پاننگ شروع کریر وخت اس کہ اوتا جند ہم پسماندہ ئس۔
