بولی، بولیک و براہوئی بولی – سعید نور

بولی، بولیک و براہوئی بولی

نوشت: سعید نور

دی بلوچستان پوسٹ

بولی اللہ پاک نا پاراغان تروکو اسے عظیم ء ُ ٹیکی ئس مریک ۔ ہرانا مدت ء ُ کمک اٹ تینا خیال، سوچ، غم غصہ و خوشی درشان کیک۔ داڑان بیدس او ہندا ناکمک اٹ تینے چپ و چاگڑد نا بندغ آتیتون خُلِک۔ او تینا قوم و قوم اَنا دود ربیدگ آتے بروک آ نسل آ سر کیک۔ ہندن کہی قومک تینا بولی نا سوب آن تینا تاریخ ء ُ تینا متکنا ادب آن درستی راستی او۔ ہرا سینہ پہ سینہ سفر کریسہ اوتسکان سر مسور ہراڑان او تینا پہچان ءِ دوئی کریر۔ ہندن نن دا ہم پاننگ کینہ کہ دا علم اَنا میراث مریک او ہندا بولی تا کمک اٹ انسان ءِ سر مریک۔ و دانا گچین انگا مثال ننے آدم علیہ السلام ءِ اللہ تعالیٰ نا پارہ غان مُچ گڑا تا پِن تے ہیل تننگ آن ملک۔ بولی نا باروٹ دا بحث ہم ہرے کہ دا اصطلاح ئسے؟ یا اللہ نا تروکو ٹیکی (عطیہ الٰہی) ئسے؟

ہراڑان یونانیک ہم اِرا بشخ اٹ نظر بریرہ۔ ہرافک افلاطون نا مکتبہ فکر نا بندغ آکو ۔ او فک دا پارا کہ بولی عطیہ الٰہی ئسے۔ ہرا فتا مکتبہ فکر ءِ ’’ توقیفیہ‘‘ ہم پارہ ۔ ایلو ’’ارسطو‘‘ نا ہم خیال آکو ہرا فتا پاننگ ءِ کہ بولی اسے اصطلاح ئسے۔ داڑان عرب آک ہم اِرا مکتبہ یعنی ’’ارسطو‘‘ و ’’افلاطون‘‘ نا مکتبہ غا تیٹی بشخنگار۔ ابوالحسن احمد بن فارسی المسوفی تینا کتاب تیٹی (مقاہلیس اسم او اامجل) اٹ بولی ءِ توقیفیہ (اللہ نا ٹیکی) پائک۔ او دا دے دا وڑ ثابت کیک کہ آدم علیہ السلام ءِ اللہ پاک پِن تے ہیل تِس۔ تو دانا مطلب دا مس کہ دا لغت اللہ نا تِس ئَس ارے۔ ولے دا سوچ ءِ رَد کریسہ ’’ابوالفتح عثان ابن حسنی المسوفی‘‘ دا پائک کہ بولی اللہ نا تِس ئَس اف بلکن جوڑ کروکو گڑا سے ۔ ہندن بولی نا تعریف ءِ جتا جتا بندغ آک تینا وڑ اٹ کرینو ہرافتان گڑاس دا وڑ ء ُ؛

کِینز(KEINS) ) پائک’’ بولی ہمو علامت آتیان اسے ڈھانچہ سے ہرافتا کمک اٹ خیال و گواچن آتے درشان کننگک۔‘‘
ابیغاث( ابیغش) Ebbeghaus پائک’’ بولی روایتی علامت آتا اسے وڑ سے۔‘‘

برڈمین Berdman پائک’’ بولی خیال آتا درشان کننگ نا وڑ ئس اف بلکن سوچنگ نا اسے عمل ءُ وسیلہ ئسے۔ ہرا انسان تو گنڈوک مریک۔‘‘
ہندُن انسائیکلوپیڈیا ٹی دُن نوشتہ ءِ کہ ’’بولی خیال آتا درشان کننگ نا اسے وسیلہ سے۔‘‘

داڑان پد ہیت ہندا بولی نا خاہوت نا مریک۔ پٹ و پول کروک آ تا رِد اٹ بولی تے بیِست بھلو خاہوت آتیٹی بشخنگانے ہرا فتیٹ پنچ اہم ءُ خاہوت ءُ ہرا فتیان ننا اینو نا مسخت پورو مریک او داوڑ ءُ۔

1 ۔ ہندو یورپی بولیک Ind_Eurpian بولی تا دا خاہوت ہرا دے کل آن بھلا خاہوت ہم پاننگک۔ دا خاہوت اٹ کم و وَد 443 بولی اوار ء ُ۔ ہرافتے دنیا نا مُچ آبادی نا نیمہ یعنی 3 بلین بندغ پارہ۔ ہندی، اردو، سنسکرت، بنگالی، اسپانوی، پرتگیزی، جرمن، مراٹھی، فرانسیسی و فارسی آن بیدس پین کہی بولیک ہندا خاہوت اٹ اوارو۔

2 : افروایشین بولیک Afro Asiatic languages بولی تا دا خاہوت اٹ 375 بولی اوارو ہرافتے کم و پیش 350 بلین بندغ آک پارہ۔ ماہرین آتا پاننگ ءِ کہ دا خاہوت نا بولی تیا عربی زبان نا زیات اثر خننگک۔

3: سامی بولیک Semtic languages بولی تا دا خاہوت نا بنا دے ٹکی ایشیا غان مس و حضرت نوح نا نسبت اٹ دا سامی خاہوت پاننگک۔ دا خاہوت نا بولی تیٹ ہیت کروک آتا کچ مُچ دنیا ٹی 467 ملین ءِ۔ دا خاہوت اٹ مہالو نا پنی آ بولیک، فونیقی، سمیری، کنعانی و آرامی اوار ءُ۔ ہندن اینو نا دور اَنا پنی آ بولی تیٹ عربی و عبرانی ہم ہندا خاہوت آن تعلق تخرہ۔

4: چینی تبتیSino-Tibetan languages داخاہوت اٹ 250 بولی تا تعلقداری ملک ۔ دا خاہوت ءِ دا اعزاز دوئی ءِ کہ دنیاٹی کل آن زیات پاروک آ بولی مینڈرین چائنیز ہندا خاہوت آن تعلق تخک۔

5: دراوڑی بولیکDravadian languages دراوڑی بولی خاہوت آتا ئَسے اہم ء ُ خاہوت ئَسے۔ دراوڑی سندھ نا تہذیب و تمدن اٹ اہم ء ُ کڑد ئس ادا کرے۔ بولی تا دا خاہوت اٹ 73 بولی اوارو۔ دا پنی آ خاہوت نا ایلو بولیک دا وڑ ء ُ، تامل، ملیالم، تیلگو ء ُ کرناٹکی ۔ دا کان بیدس براہوئی ہم ہندا خاہوت آن تعلق تخوک آ بولی تیٹ شمار مریک (براہوئی بولی پین کہی خاہوت آتیان ہم پاننگانے ولے زیات تر ماہر ین آک ہندا ہیت آ امنا خننگرہ کہ دا دراوڑی خاہوت آن تعلق تخک۔ دا ہیت داسکہ حتمی ء ُ وڑ ئس دوئی کتہ نے ہراڑا پین ہم پٹ و پول نا گنجائش ارے)۔

براہوئی بولی دا وخت آ بلوچستان اٹ پاروک آ بولی تیٹی مسٹمیکو بولی ءِ ہرا بلوچستان آن بیدس سندھ، سویلی اوغانستان، دے ٹکی ایران، سویلی امریکہ و ترکمانستان اٹ ہم پاننگک۔1901 اٹی مردم شماری نا رِد اٹ ہندوستان اٹ براہوئی پاروک آتا کچ 3 لکھ ئَس۔ 1911 ٹی داکچ 167787 اسکا سرمس۔ 1931 ٹی اِرا لکھ بیست و چار ہزار چار سد ء ُ پانزدہ ء ُ ہندن 1951 ہرا پاکستان نا اولیکو مردم شماری پاننگک دا ٹی براہوئی پاروک آتا کچ 2 لکھ 62 ہزار 4 سد ء ُ 63 اسور۔

ولے دا کان پد مروک مردم شماری اٹ دا ہم پاننگا کہ دا ہمو وخت آمس کہ دا براہوئی پاروکاک باسُن اِنگا علاقہ غا تیا اِناسور۔ پاننگ نا مسخت دا کہ دا مردم شماری آ امنہ مننگ مفک۔

دا ٹی ہِچو شک ئس اف کہ براہوئی ئسے بھاز متکن ء ُ بولی سے۔ ہراڑا ماہرین لسانیات و ایلو پٹ ء ُ پول کروک آتا رد اٹ موہنجو دڑو آن رسینگوک آ نوشت ء ُ مہر گڑھ آن رسینگوکا ’’نُہہ ہزار‘‘ سال مُست اَنا آثار آتیان دا نا متکن مننگ نا اہمیت پاش مریک۔ دا کان بیدس اوغانستان نا علاقہ ’’بلگرام‘‘ ءِ ’’نارعلی‘‘ آن ملوک آ ’’کجولا کد فیزس‘‘ نا سکہ ہرانا ئَسے کُنڈ آ بادشاء ئس تخت آتولوک ءِ ایلو کُنڈ آتے مَہِش وارا (مش تا خدا) نا بُت ء ُ دا نوشت ملک ’’مہاراجہ سا، راجہ دا راجہ سا، دواپوتڑا سا، کجولا کد فیزا سا‘‘ فرانسیسی پٹ و پول کروک آ تا پاننگ ہم ہندا دے کہ اگہ دا ٹی چُنکو بدلی یعنی ’’سا‘‘ ءِ ’’سے‘‘ اٹ و ’’دا‘‘ ءِ ’’تا‘‘ اٹ بدل کننگ ءِ تو دا براہوئی بولی نا جملہ ئس مریک۔

دا ئس ننا لمہ ئی بولی نا گونڈ ء ُ جاچ ئس ہرا کہی وخت اسکا تینے کیہی وہیل و سختی آن بچیفسہ ننے اسکا سر کرے۔ او دادے ننے اسکا سر کروک او دا وخت اسکا زندہ تخوکا تیٹ ننا براہوئی پاروکا تا ہمو ٹولی نا کمک دوئی ءِ ہرافک زِند انا کہی سہولیات آتیان محروم اسور۔ او کہی سختی سوری تا گواچی ہم اسور۔ ولے دا کان بیدس وہیل آتیتون مون تریسہ وڑ اسینا وڑ اسیٹ ننا بولی ءِ زندہ تخار۔ داسہ ننے آ دا بایدے کہ نن داخس آسراتی دوئی کننگ آن گڈ تینا بولی ءِ زندہ تخنگ کن نت دُو خلین۔ اینو اگہ اسے پارہ غا نن تو گڑاس پرنٹ میڈیا نا کمک دوئی ءِ تو ایلو پارہ غا سوشل میڈیا نا آسراتی آن ہم نن انکار کننگ کپنہ ۔ وخت اَنا گرج ہندا دے کہ نن دا دور اٹ سوشل میڈیا و پرنٹ میڈیا نا کمک ہلیسہ تینا بولی ٹی سائنسی، ادبی، سیاسی، و عالمی شیف بڑزی تے سنج کین و تینا بولی کن خذمت کریسہ کین۔ انتئے کہ اینو ننا دا ہنینا بولی کہنگ آن خُڑک ءِ ۔ اگہ نن ہمت کرون تو انشاء اللہ تعالیٰ دا ہمیش کن زندہ سلو۔