زبان و زبان نا رُدوم
نوشت: امبر بلوچ
دی بلوچستان پوسٹ
غٹان مست ذہن ٹی دا سوج ودی مریک کہ زبان انتس مریک؟ زبان امر جوڑ مریک؟ او ادب انت بلا سے و امر ادب پاننگا؟ داڑان مالو کہ نن زبان نا مروکا تعریف و معنی تے آ ہیت کین دا معلوم داری کننگ نا کوشت کینہ کہ زبان نا ودی مننگ نا باروٹ انت قیاس و نظریہ غاک اریر۔ تدوکا صدی نا آخیر ٹی اقتصادیات نا اسہ جرمن پام دارئس کہ اونا پن کارل بیوشر اس او دا نظریہ ءِ مونا ایس کہ ناچ (رقص) و شعر (باگل) نا ودی مننگ بنائی محنت و خواری نا جون آتے آن اسٹ ءِ ۔ اونا تشریح ءِ دا وٹ کیک کہ ’’ خواری و محنت نا وختا جون ئنا سرفئنگ آن اسہ خاص وڑنا توازن ئس ودی کننگ ءِ تو دم دری نا احساس ئٹی کمبوتی بریک او کاریم ٹی زیات چسپانی ودی مریک۔ داکان بیدس ہراتم انسان چندی بُرآتیٹی اوار مریسہ کاریم نا بناءِ کرے۔ تو اوڑ کہ الّمی ئس کہ او تینا جون نا حرکت آتیٹی توازن ودی کے تانکہ اونا کاریم ردوم ہلنگ کے اندا رقص یا ناچ نا بنا ءِ۔ خواری نا توازن ہلوکا حرکت آتیٹی ہراتم ترندی بریک تو اوڑتون اوار اوار توازن ہلوکا توارآک پیش تمرہ۔ اندا توارآک مدان مدان آ توازن ہلوکا لوز آتا لویس ءِ دوئی کریر و انداکان شئر ودی مس۔بیو شر نا خیال داد ءِ کہ بنائی پیداوار نا اوزار آک مستی ہنیسہ شئرو باگل نا اوزار آتا دروشم ءِ دوئی کریر۔
ڈاکٹر محمد اکرم خاور نوشتہ کیک:
’’ زبان انت سے داڑان مراد دُویTongue افک بلکہLanguageزبان ءِ۔ زبان بولی آن جوڑ مریک۔ بولی ہمو وخت اسکان زبان نا درجہ ءِ دوئی کپک ہراوخت کہ اوٹی ادب اوڑدہ نوشتہ مف یعنی شاعری یا نثر ٹی نوشتہ کروکا ادیب آک تینا نگارشاتاتہ نوشتہ کیر۔اوفک تینا نوشتہ غاتہ کتاب نا شکل یا رسائل اخبار آتیٹی شینک کرفیر۔زبان وجود ٹی بننگ کن دے،تواوسال نہ بلکن صدی تا وخت خلکُن ءِ۔‘‘( خاور،۲۰۱۸ء:۳۶۹)
جارج ٹامس پنی ءُ زانتکارئس ناچ، شئرتا باگل وشاعری نا ردوم ءِ دا وڑ ٹ بیان کیک’’ناچ ،شیئر و شاعری تینا ردوم نا بنائٹی اسٹ ئسر۔ اوار نگا محنت (حشر) ٹی آختہ انگا انسانی جونک توازن ئٹ شیف بڑز مرسہ داتا بناءِ کریر۔داتا اِرا بشخ ئسراسٹ جون ئنا ارٹمیکو توار نا،اولیکو ڑان ناچ ودی مس ارٹمیکوڑان زبان۔خواری نا دا ردوبند ہراتوارآتے زبانک ارفنگ کتورہ اِلار اوتے اوزارآک ارفیر او اندا شئرباگل نا اوارآتابنماس جوڑ مسُر۔ شاعری و ساز وزیمل نا سرحال ءِ و ساز وزیمل شاعری نا جون ءِ ،داڑان پد داتیٹی ہم فرق ودی مس۔
پروفیسر منظور نا نوشتہ نا مطابق انسان تینا مرغن آ تاریخ ئٹی ایجاد آتے کرینءِ۔ اوفتیٹی قیمتی ءُ ایجادئس زبان ہم ارے انسان نا پنی آغزہ زبان زندگی کن لازمی اف ولے انسان نا داوڑ تو تعلقداری داخدر مسونے کہ داڑان بیدس او راجی زندگی نا خیال ہم کننگ مفک۔دہن تو زبان نا باروٹ بھازانگا تعریف و معنیک بیان کننگانو ولے نن دافتے مکمل پاننگ کننگ کپنہ ولے تینا آسراتی کن نن دا تعریف آتیا بحث وتران کینہ۔
نورالغات ٹی مولوی نورالحسن نیئرنوشتہ کیک:
’’ زَبان۔( ف بفتح اول ذیز بضم دوم۔۔پہلوی ٹی زفان اسک)۱ حبیھ،۲بول چال،روزمرہ۳ہمو بولی ہرانا ذریعہ اٹ انسان تینا است نا ہیت ءِ پاش کننگ کے۔‘‘(نیئر، سن ندارد:کل۲۰۹۶)
انسائیکلو پیڈیا برٹانیکانا اسہ متکونو ایڈیشن اسیٹی پاننگانءِ’’ زبان زندہ انگا بندغ آتا نیامٹ اسہ وسیلہ سے ہرانا شونداری انسان نا تعلقداریءِ۔ ویبسٹر نا نیو انٹر نیشنل ڈکشنری دہن پائک’’ بنوکا ہیتی آ توار ہرا زبان و اوڑ تون تعلقدار آاُزبہ غاتا ہیت نا اواری آن دروشم ئس ہلیک۔
لوز آتا مجموعہ واوفتے ردوبند تننگ نا وڑو ڈول ہراسٹ انسانی بُرّ اسیٹی استعمال و اونا چائنداری مرے۔خاص وڑٹ کہ او بھلو وختس اسکان کاریم ئٹی اتنگ نہ مننگ نا سوب آن پورو‘و ساندہ مرے زبان پاننگک۔
یورپ ئٹی نوزدمیکو صدی نا بناء ئٹ لسانیات سائنسی حیثیت ئس دوئی کرے۔لسانیات نا منصب ،مسخت ،گشاد ،تالانی ،شابیتی و سیم و سند او خواننگ نا ہڈ تننگ کن زبان نا جون و راستوکی آ فکر و پام کننگ المی ئس ۔اندا خاطران زبان نا تعریف نا خاص خیال داری کننگا۔ہرا تعریف آک کننگا ر اوتا جاچ ءِ خلیل صدیقی داوڑ ئٹ ہلیک۔
دا بابت زبان نا اسہ بھلو ماہر سے بزاں رابرٹ ہنری رابنس (R.H Robeins)نا پاننگ ءِ کہ:
No book can honestly pretend to deal waith the subject in a way that will both be accepted in all respected by every reccognised scholar in the field and remain un altered for all time‘‘ ( Robins,1985:1)
’’ اسہ ہم کتابس حق و سچائی نا بہانہ ءِ کننگ کپک۔ کہ او تینا سرحال ٹی دنو وضاحت و توقع ئس تخہ کہ ہر کس کہ چاؤکے او اوٹی ہچو بدلی سدلی ئس ہتپ۔‘‘ (Robins,1985:1)
ایڈ ورڈ سیپرنا پاننگ:
Language is a purely human and non _instinctive method of communicating ideas,emotions and desires by means of voluntarilyproduced symbols Sapir,1921:8))
زبان آجوئی ئٹ و دوئٹ ہڈ تروکا علامت آتا رِدٹ جوڑءِ، و احساس نا نِلا صاف انگا انسانی وڑءِ‘‘(Sapir,1921:8)
’’زبان روایتی آ توار آ تا نظام ئس ءِ ہراسٹ دوئی کروکا وخت آ خاص انگا اصول آتا ردٹ اڈتننگک‘‘
(Ebbrghaus)
’’زبان خیالاتا ابلاغ یا بیان کننگ نا اسہ وڑئس اف بلکہ دا اسہ وڑنا سوج کننگ نا عمل داری اسہ وسیلہ ئس سوج کننگ ناہرا بیرہ انسان تون تعلقدار ءِ‘‘ (Berd Mann)
زبان نا ردوم:
اسہ زبان سے نا ردوم ٹی ہمو زبان نا بندغاتا بھلو کڑدارس مریک۔اوفتا توڷ بش اوفتا انفرادی زند یا اجتماعی زندنا وڑڈول ، اوفتا سوچ زبان ئٹی بدلی سدلی ہتک انداڑان بولی تیٹی ردوم بریک۔ڈنمارک نا ماہر لسانیات آٹو لیسپرسن پائک ’’بندغاتا اواری آن بیدس بولی نا ہچو حق ئس ادامفک ۔او بندغاتا کڑوءِ بولی تاردوم پا رینے۔ اوفک بحث نا دا صورت ءِ ’’ لسانی حیاتات ‘‘ پارینے۔امریکہ نا ماہر لسانیات وھٹنے ہم بولی نا اہمیت نا پارہ غا اشارہ کرینے۔او پارینے کہ اسہ بولی ئس اگہ پوسکنا نسل اسکان سرمریک تو اوٹی گڑانہ گڑاس ردو بدل ضرور مریک اوٹی لوزاک، ہیتاک،او لوزاتے ملفنگ کل ٹی بدلی سدلی مریک۔اوداڑان بیدس باز نگا ماہر لسانیاتاک دادے دروغ پارینو۔اوفتا پاننگ ءِ کہ بولی نا ردوم ٹی انسان نا نیام تمنگ نا ہچو عمل دخل ئس اف۔جرمنی نا ماہر لسانیات میکس ملونے ’’ زبان نا سائنس ‘‘ آلیکچرترسا پارینے کہ بولی تیٹی ردوم مرسہ کیک ولے دا ہیت انسان نا وس ٹی اف او بولی نا ردوم ءِ تورے ۔
ڈاکٹر محمد اکرم خاور نوشتہ کیک:
’’ ذیف سید ۲۰۱۰ ء تیناپٹ و پول ٹی نوشتہ کیک’’ پارہ کہ آدم علیہ سلام و اونا قوم اسہ زبان اسیٹی ہیت کریرہ۔واہم منہ وختان گڈ انسان اسہ مینارس جوڑکرے۔ تاکہ آسمان آ رسینگہ ہرادے مینار بابل پارہ۔خدا اوفتے دا گستاخی نا سزاءِ دا داوڑ تسک کہ مینار نا ہر اسہ منزل والاتا زبان جتا مرے تاکہ اوفک اسٹ ایلو نا ہیتاتے سرپند مفس۔‘‘واہم جدید ماہرین لسانیات آتا خیال ءِ کہ زبان تیٹی عقل ءِ چکر ٹی شاغوکا صوتی او نحوی تنوع ہزارا سالتیٹ پاش مسنے۔وختس کہ منہ ماہر لسانیات نا پاننگ ءِ کہ دا بھاز آ چِک و تاڑ آن بیدس ہم تیوی آزبان تا تعلق اسہ زبان تون کائک اوڑدہ مریک۔‘‘خاور،۲۰۱۸ء:۳۷۳)
افضل مراد نوشتہ کیک : ’’ اِرا تاریخی مثال ننا مونا اریر روم نا شہنشاہ طبی ری و جرمنی نا بادشاہ سگھمنڈ لاطینی بولی ٹی باز انگاردی تے کریر تو اندا ردی تے ہلکُر۔قاعدہ دان آک انداپاریر کہ اسہ بندغس اخہ کہ طاقت ور مرے ولے اودے دا اختیار افک کہ او بولی ٹی ردو بدل تینا مرضی ئٹ کے۔داڑان ہندا ظاہر مریک کہ بندغ اخہ در کہ طاقت والا مرے بادشاہی نا خواجہ مرے ولے اودے بولی ٹی بدلی سدلی نا ہچو اختیار ئس اف۔دا اختیار لس مخلوق نا دوٹی ءِ ۔ہراڑاسکان بولی نا تعلق ءِ دا ہیت خل آ چشخ آنبار ءِ انسان نا کل آن قیمتی آ میرات اونا بولی ءِ۔اونا سوچ ،تہذیبی ،اخلاقی و روحانی بشخ اونا بولی نا محتاج ءِ۔بولی نا خزانہ اونا متکنا گدرینگوکا وخت نا تارمئی تیٹی ڈکوک ءِ ہراڑاسکان نظر نا رسینگنگ مشکل ءِ۔انسان نا سوچ اونا پٹ وپول نا عادت اودے مجبور کیک کہ او متکن ءُ بنا نا سونج رونج ءِ کے۔‘‘
–
کتابیات
مرادافضل’’ براہوئی زبان و ادب نا ندارہ‘‘ – زید اے پرنٹرز لاہور
خان نصیر گل میر’’ بلوچستان قدیم اور جدید تاریخ کی روشنی میں ‘‘ – گوشہ ء ادب جناح روڈ کوئٹہ
خاور ،اکرم محمد ’’ اردو ادب ‘‘- مکتبہ الیوسفیہ لاہور
فیروز الدین مولوی،الحاج ’’ فیروز الغات اردو جامع‘‘ – نیارنگ ایدیشن فیروز سنز لاہور
R.H Robins, General lingustics,Longman.1 R
ؑ Edward Sapir,language. New Yark.8
دی بلوچستان پوسٹ : دا نوشت اٹ ساڑی ہیت و خیال آک نوشتوک نا جند ئنا ءُ، دی بلوچستان میڈیا نیٹ ورک نا دا ہیت آتے مننگ الّمی اَف و نئے کن دا ادارہ نا پالیسی تا درشانی ءِ کیک۔
